Powtórzenie do sprawdzianu: Barok i Oświecenie

Barok i Oświecenie to dwie niezwykle ważne epoki w dziejach kultury europejskiej, które ukształtowały nasze myślenie, sztukę i literaturę. Choć różniły się znacząco pod względem ideałów i wartości, obie pozostawiły po sobie bogactwo dzieł i idei, które fascynują do dziś. Poniższy przewodnik pomoże Ci uporządkować wiedzę o tych epokach przed sprawdzianem, przedstawiając najważniejsze cechy, twórców i dzieła charakterystyczne dla baroku i oświecenia.

Barok – epoka kontrastów i niepokoju (1590-1750)

Barok powstał w okresie kontrreformacji i wojen religijnych, co znacząco wpłynęło na jego dramatyczny charakter. Nazwa pochodzi od portugalskiego słowa „barocco” oznaczającego perłę o nieregularnym kształcie – co doskonale oddaje nieregularność i złożoność tej epoki. Barok wyrosł z kryzysu renesansowego optymizmu i wiary w człowieka, proponując w zamian głębokie przeżycie religijne i emocjonalne doświadczenie świata.

Barok to epoka przeciwieństw: przepychu i ascezy, mistycyzmu i zmysłowości, dynamiki i niepokoju.

Główne cechy baroku to:

• Dynamizm i ruch w sztuce
• Bogactwo form i ornamentów
• Kontrasty i przeciwieństwa
• Iluzjonizm i teatralizacja życia
• Pesymizm i świadomość przemijania (motyw vanitas)
• Mistycyzm religijny
• Monumentalizm

W literaturze barokowej dominowały utwory religijne, dworskie oraz sarmackie. Poezja barokowa zachwycała kunsztownością formy i bogactwem środków stylistycznych – konceptów (nieoczywistych skojarzeń), paradoksów, antytez i hiperbol. Motyw śmierci i przemijania (vanitas) stał się jednym z kluczowych tematów epoki, odzwierciedlając niepewność czasów wojen i epidemii.

Najważniejsze dzieła i twórcy baroku

Literatura polska:

• Jan Andrzej Morsztyn – „Cuda miłości”, „Lutnia” – mistrz konceptu i poezji dworskiej
• Daniel Naborowski – „Krótkość żywota”, „Na oczy królewny angielskiej…” – poeta podejmujący temat przemijania
• Mikołaj Sęp Szarzyński – „Sonet I. O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego” – przedstawiciel nurtu metafizycznego
• Wacław Potocki – „Transakcja wojny chocimskiej” – epicki obraz zwycięstwa pod Chocimiem
• Jan Chryzostom Pasek – „Pamiętniki” – barwny obraz życia szlacheckiego

Literatura światowa:

• John Milton – „Raj utracony” – monumentalny epos religijny
• William Shakespeare (późna twórczość) – dramaty ukazujące złożoność ludzkiej natury
• Pedro Calderón de la Barca – „Życie jest snem” – filozoficzny dramat o iluzoryczności życia
• Molier – „Świętoszek”, „Skąpiec” – komedie obnażające ludzkie przywary

Oświecenie – triumf rozumu (1740-1800)

Oświecenie, zwane również „wiekiem rozumu”, stanowiło świadomą reakcję na barokową religijność i mistycyzm. Nazwa epoki symbolizuje „światło rozumu”, które miało rozpraszać mrok niewiedzy i zabobonu. W Polsce oświecenie rozpoczęło się za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego i wiązało się z próbami ratowania upadającego państwa poprzez reformy.

Oświecenie opierało się na racjonalizmie, empiryzmie i wierze w postęp ludzkości poprzez rozwój nauki i edukacji.

Główne cechy oświecenia to:

• Kult rozumu i wiedzy
• Empiryzm (poznanie przez doświadczenie)
• Krytycyzm wobec tradycji i autorytetów
• Dążenie do reformy społeczeństwa
• Utylitaryzm (użyteczność jako kryterium wartości)
• Deizm (wiara w Boga-Stwórcę, który nie ingeruje w świat)
• Kosmopolityzm i tolerancja

Literatura oświeceniowa charakteryzowała się jasnym, precyzyjnym stylem, służącym przekazywaniu idei. Pisarze oświeceniowi tworzyli z myślą o społecznej użyteczności swoich dzieł – chcieli uczyć, wychowywać i reformować społeczeństwo. Popularne gatunki to: powieść, bajka, satyra, komedia, powiastka filozoficzna i publicystyka.

Najważniejsze dzieła i twórcy oświecenia

Literatura polska:

• Ignacy Krasicki – „Bajki”, „Satyry”, „Monachomachia” – najwybitniejszy polski pisarz oświeceniowy, nazywany „księciem poetów”
• Julian Ursyn Niemcewicz – „Powrót posła” – komedia polityczna wspierająca reformy Sejmu Wielkiego
• Stanisław Staszic – „Przestrogi dla Polski” – dzieło publicystyczne nawołujące do reform
• Hugo Kołłątaj – „Do Stanisława Małachowskiego… Anonima listów kilka” – traktat polityczny
• Franciszek Karpiński – „Laura i Filon”, „Pieśni nabożne” – przedstawiciel nurtu sentymentalnego

Literatura światowa:

• Wolter – „Kandyd, czyli optymizm” – błyskotliwa powiastka filozoficzna
• Jean-Jacques Rousseau – „Umowa społeczna”, „Emil, czyli o wychowaniu” – fundamentalne dzieła filozofii społecznej i pedagogiki
• Daniel Defoe – „Robinson Crusoe” – powieść przygodowa o człowieku polegającym na rozumie
• Jonathan Swift – „Podróże Guliwera” – satyryczna powieść o ludzkich przywarach
• Denis Diderot – „Encyklopedia” – monumentalne dzieło zbierające całość ówczesnej wiedzy

Porównanie baroku i oświecenia – kluczowe różnice

Barok i oświecenie reprezentują dwa przeciwstawne podejścia do rzeczywistości, co widać w ich głównych założeniach:

Barok	Oświecenie
Emocjonalność i uczuciowość	Racjonalizm i intelektualizm
Religijność i mistycyzm	Deizm i sceptycyzm religijny
Pesymizm i niepokój	Optymizm i wiara w postęp
Ozdobność i bogactwo stylu	Jasność i precyzja wypowiedzi
Metafizyka i duchowość	Empiryzm i praktyczność

Kontekst historyczny i społeczny

Zrozumienie obu epok wymaga znajomości ich tła historycznego:

Barok rozwijał się w okresie:

• Kontrreformacji i wojen religijnych, które zachwiały poczuciem bezpieczeństwa
• Absolutyzmu monarchicznego, który wpłynął na monumentalny styl w sztuce
• W Polsce – „złotej wolności szlacheckiej” i sarmatyzmu, kształtujących narodową tożsamość
• Odkryć geograficznych i początków kolonializmu, rozszerzających europejskie horyzonty

Oświecenie kształtowało się w czasie:

• Rozwoju mieszczaństwa i wczesnego kapitalizmu, zmieniających strukturę społeczną
• Początków rewolucji przemysłowej, która zmieniła sposób produkcji i życia
• W Polsce – rozbiorów i dramatycznych prób reform państwa
• Rewolucji amerykańskiej i francuskiej, które wcielały w życie oświeceniowe ideały

Praktyczne wskazówki do sprawdzianu

Przygotowując się do sprawdzianu z baroku i oświecenia, zwróć uwagę na:

1. Umiejętność rozpoznawania cech stylistycznych typowych dla każdej epoki w tekstach literackich – barokowa ozdobność kontra oświeceniowa klarowność

2. Znajomość najważniejszych twórców i ich dzieł – pamiętaj o kontekście, w jakim powstawały i ich głównych przesłaniach

3. Rozumienie kontekstu historycznego i filozoficznego – każda epoka była odpowiedzią na wyzwania swoich czasów

4. Porównywanie światopoglądów obu epok – umiej wskazać fundamentalne różnice w podejściu do Boga, człowieka i społeczeństwa

5. Znajomość kluczowych pojęć (np. sarmatyzm, racjonalizm, deizm, vanitas) – pozwoli Ci to precyzyjnie opisywać zjawiska kulturowe

Pamiętaj, że obie epoki, mimo różnic, stanowią ciągłość rozwoju kultury europejskiej. Barok ze swoim niepokojem i poszukiwaniem Boga oraz oświecenie z wiarą w rozum i postęp to dwa różne, ale równie fascynujące sposoby odpowiedzi na fundamentalne pytania o miejsce człowieka w świecie. Zrozumienie napięcia między tymi podejściami pomoże Ci lepiej pojąć nie tylko historię literatury, ale także współczesne dylematy kulturowe.